Áàéãàëü îð÷íîî óíàãàí òºðõººð íü íü àâ÷ ¿ëäñýí óëñ îðîí áîë ìàíàé åðòºíöºä áàðàã áàéõã¿é õýëæ áîëíî. Õàðèí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëýý õàðüöàíãóé õàäãàëàí ¿ëäñýí óëñûí íýã þì. Ó÷èð íü í¿¿äýë÷èí Ìîíãîë÷óóä îëîí çóóíû òýðòýýãýýñ áàéãàëèéí èâýýë,ýðõøýýëä öàã ÿìàãò àìüäàð÷ èðñýí òºäèéã¿é ºäºð òóòàì óíàãàí áàéãàëüòàéãàà õàðüöàæ èðñýí àðä ò¿ìýí áèëýý. Ìîíãîë÷óóä ýðò ¿åýýñ ýðòíèé ø¿òëýãèéí õýëáýð¿¿ä , ÿëàíãóÿà îíãîí ø¿òýõ ¸ñ íü /òîòåì/ òýð ÷èãýýðýý õ¿í, áàéãàëèéí õàðèëöàà ø¿òýí áàðèëöàõóéã õàðóóëæ áàéñàí .
Îíãîí ø¿òýõ ¸ñíû äàðàà ãàð÷ èðñýí íýã ø¿òëýã íü Ẻãèéí øàøèí áºãººä òýíãýð ýöýã , ãàçàð ýõ õýìýýí ºðãºìæèëæ òýíãýðèéã íàð , ñàð, îä ãàðèãèéí ýðõøýýëòýé íü õàìò , ãàçðûã õºðñ øîðîî óðãàìàë, óóë, óñ, àìüòàíòàé íü õàìòðàí óõààðàí îéëãîæ òýð á¿õíèé öîãö áàéäëààð õ¿íäëýí îéëãîæ òýð á¿õíèé öîãö áàéäëààð íü îéëãîæ õ¿íäýëýí áèøýð÷ èðñýí áºãººä õ¿í àðäàà òºëºâø¿¿ëýí èðñýí ñàéõàí óëàìæëëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý.
Áóðàíû øàøèí Ẻ ìºðãºëèéã øàõàí ãàðãàõäàà Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëûã ÷ ãýñýí óëàìæëàí õàäãàëæ àâ÷ èðñýí , ººðèéí ñóðãààëü íîèëîëä õàìààòàéòàéãààð óÿëäóóëàí çîõèöóóëñàí ø¿òýí áàðèëäàõ , îð÷èí ¿åèéí äýëõèéí øèíæëýõ óõààíû ýêîëîãè õýìýýõ óõàãäàõóóíûã á¿ðýí ãàðàãàæ èðñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Ìîíãîë÷óóä ººðñäèé㺺 áàéãàëü îð÷íîî ñàéí õàìãààëæ áàéíà ãýæ ñàéðõàæ áàéñàíã¿é , õàðèí ÷ ò¿¿íèéã óëàì èë¿¿ áîëîâñðîíãóé áîëãîæ õàéðëàí õàìãààëàõ ýçýí íü áèä õýìýýí îéëãîæ õàìãààëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý .
Ìîíãîë÷óóä ýðò ¿åýñ ýõëýí àãàð ìàíäàë õºõ òýíãýðýý áèøðýí äýýäëýõ ¿çýë äýëãýðýí áàéñàí òºäèéã¿é õàðèéõàí ÷ ãýñýí Ìîíãîëûí öýëìýã õºõ òýíãýðèéã ãýæ îäîî áîëòîë ãàéõàí äóó àëäàæ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëõ çàí çàíøèë, øàøíû óëàìæëàë
Ìîíãîë÷óóä áàéãàëü î÷íûã õàìãààëàõ çàí çàíøèë íü øàøíû óëàìæëàë íü ¸ñ çàíøëûí áàéãàëüä õàíäàõ õàíäëàãà, àãóóëãà çàð÷èì,àðãà áèëãèéí õóâüä àíãèëàí àâ÷ ¿çýõýä 5 ¿íäñýí øèíæèéã àãóóëñàí áàéíà.
· Ýíýðýë õ¿íäýòãýëèéí
· Õîðèî öýýðèéí
· Ñóðãààëü íîìëîëûí
· Ñ¿ñýã áèøðýëèéí
· Àæèãëàëàò òàíèí ìýäýõ¿éí
1. Ýíýðýë õ¿íäýòãýëèéí óëàìæàëä íü:
Íýã òàëààñ áàéãàëü õàìãààëàõ , ¸ñëîë ¿éëäýõ , íºãºº òàëààñ áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ õèøý㠺㺺æèéã íü õ¿ðòýõäýý àðèã ãàìòàé áàéäëààð õàíäàõ ãýñýí ¿çëýýð èëýð÷ áàéíà . áàéãàëü îð÷íîî äýýäëýí õ¿íäýòãýõ , ¸ñëîë ¿éëäýõ óëàìæëàëûã ãîë ãîë ç¿éëèéã òîâ÷ëîí äóðäâàë :
· Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýíä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õàí õóðìàñòàä ìºðãºíº.
· Íàð ñàð, îä ýðõèñò, îíöãîé õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëíý , íàðíû áýëýãäýë õ¿ðýý ¿¿ñýãí äóãóéðàí ñóóæ ÿìàãò íàð çºâ ýðãýõ , ìàíäàõ óëààí íàðíààð ÿìàãò àæèë ¿éë ýõëýõèéã ýðõýìëýí íàð ñàðàí õýýãýýð óëñ ã¿ðýí ìàíäàí áàäðàõûí, ºíº ìºíõºä îðøèõûí áèëýãäýëèéã,¿¿ëýí õýýãýýð àç æàðãàëûí áýëýãäýæ áàéñàí áàéíà.
· Àéëûí ýçýãòýé ºã뺺 ýðòýäëýí áîñ÷ öàé, ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã òýíãýð áóðõàíäàà ºðãºæ . äºðâºí ç¿ã íàéìàí çîâõèñòîî óóë ,óñ, õàíãàé äýëõèéäýý , ìàíäàí ãèéõ íàðàí àâõàéäàà ºðãºí ñ¿ñëýí äýýäýëæ èðñýí áàéíà .
· Öàé ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã áàéãàëü äýëõèéäýý õàíäàí ºðãºõ íü öàãààí ñàð , ìàë àæ àõóé, àìüäðàëûí îëîí ¸ñëîëûí ¿åä óëàì íýð òºðòýé , ºðãºí óòãà àãóóëàãòàé áîëæ /õ¿¿õýä òºðºõ , ã¿¿ ìàë áàðèõ , ìàë õºíãëºõ . ãýð á¿ë áîëîõ áàðèõ ãýõ ìýò / òýíãýð ýöýã , óóë óñ , ñàöàë ºðãºõ人 “Ñàéí ç¿ãèéí òýíãýð ìèíü , ñàðóóë ç¿ãèéí çàÿà ìèíü , ãàðàõ ãàðçûã õààæ , îðîõ îëçûã íýýí áóóëãàæ õàéðëà ”õýìýýí øèâíýí çàëáèðäàã.
· ªíäºð ñàðüäàã, óóë, èõ õàéðõàíûã õ¿íä çààæ ºãºõ人 ãàð õóðóóãààðàà çààæ ÷è÷ýëæ çààäàãã¿é, õàðèí õàðöàà öýõ áîëãîí , ñàíààãàà òàëáèóí áîëãîí, ãàðûíõàà àëãûã äýëãýæ äýýø õàðóóëàí ýðõýì õ¿äëýë èëýðõèéëýí çààäàã
· ìîíãî÷óóä èäýýíèé äýýæ àðõè , äàðñ, íàí÷èä õ¿ðòýõäýý 3 òàà ñýðæèì ºðãºí “Óóë óñ ìèíü , óðàã òºðºë ìèíü, ¿ð õ¿¿õýä ìèíü õýìýýí ” ñ¿ñëýí çàëáèðäàã áàéíà
· ìîíãîë÷óóä íóòàã áóóö ñýëãýõ øèíý íóòàã óñàíä áóóõäàà ºíãºòýé ººäòýéãýý øèëæ ºìñºí , ¿ñ ãýçãýý ÿíçàëæ, ãî¸æ ãîîääîã íü óóë, óñíû ýçýí, ëóñ ñàâäàãò õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ áóé èëýðõèéýë þì.
· Õàìãèéí òîì òºðèéí øèíæòýé áîëæ èðñýí ã¿í õ¿íäýòãýëòýé, îëíûã õàìàðñàí , ñ¿¿ëäýý òºðèéí øèíæòýé áîëæ èðñýí íýãýí ç¿éë çàí ¿éë áîë îâîî òàõèõ èàéõ ¸ñëîë þì. Ìîíãîë íóòàãò îâîî òàéõ ¸ñëîë íü XIIIçóóíû òýðòýýãýýñ òºðèéí ¸ñëîîëûí øèíæòýé áîëñîí ãýæ ¿çýõýä áîëîõ þì. Õàí –Õýíòèé , Áóðõàí Õàëäóí óóëûã ×èíãýñ õààíû ¿åä , Õàìàã Ìîíãîë õèéãýýä Èõ Ìîíãîë óëñ, íèéò Ìîíãîë÷óóäûí ø¿òýýí óóë áîëãîí òàéæ òàõèæ èðñýí áàéíà.
Ýíý ¸ñ áàðàã òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëñýýð èðñýí áºãººä ΪÁÕÌÓ ¿åä ãýñýí óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéíà. “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷ýãò ” òàéæ òàõèõ óóë óñûã õóóëü÷ëàí ºãñºí Áîãä õàí óóë, Õàí –Õýíòèé, Îòãîíòýíãýð óóëûã òàéæ áàéõ òóõàé òóñãàæ ºãñºí áàéíà. 800 çóóíû äàðàà ÷ ãýñýí ýíý óëàìæëàë òàñðààã¿é òºäèéã¿é òºðèéí áýëýãäýë òàéõ ¸ñëîë óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéíà.
· Ìîíãîë÷óóä óóë, óñ áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ , ºðãºìæëºí äýýëýõäýý “Õàí õóðìàñò ” “Õgòàí èæèé ” “Àìèí ãîë ” ãýõ ìýò íýðèéã õàìãèéí èõ õ¿íäýòãýë áóéëóóëñàí íýðèéã ºãäºã.
· Ìîíãîëûí ãîâü íóòàãò àìüäàðäàã îëîí çàã, óëèàñ , õóñ , õóø, ÿðãàé, çýðýã ìîäûã èë¿¿ õ¿íäýòãýí õàéðëàí èðñýí áàéíà. Ãàíö íýãýýð óðãàñàí ìîä, áóò ñººãèéã õéðëàí õàìãààëæ Çóóí ìîä , Ìÿíãàí òîîðîéí áóëàã ãýõ ìýò íýðëýí õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý.
· Ñ¿ì äóãàí õàðàãäàõ, öàí õýíãýðãèéí äóó õ¿ðýõ ãàçðààñ ìîä îãòëîõ , ãàçàð õºíäºõèéã õîðèãëîæ áàéñàí áàéíà.
· Ìîíãîë õ¿íèé ýðõýìëýí äýýäýëæ èðñýí íýãýí ñàéõàí óëàìæëàë áîë öýíãýã óñ , ðàøààí áóëàãûã õàéðëàí õàìãààëæ ×àíäàìàíà ýðäýíýòýé ç¿éðëýí èðñýí áàéíà.
· úðºº÷èä àí, àìüòàí ð òºëèéã àãíàõ õýýë õ¿íäýðñýí àí àìüòàí çýðãèéã àâëàõã¿é , õóðö ÷óóëæ áóé àìüòàä, ñ¿ðãèéí ìàíëàé, ñ¿ðãèéí äîòîðõè ãîéä àí àìüòàíûã àãíàõûã ýðñ öýýðýëäýã áàéñàí , áèåíäýý õóæèð øèíãýñí òàðâàãà, óðàìäàæ áàéãàà áóãà çýðãèéã àãíàõ õîðèãîëäîã áàéæýý.
· Áàéãàëèéí òýíöâýðèéã õàäàãàë æèëèéí òóðø í¿¿äýëëýí èðñýí ñàéõíà óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí þì.
· Ò¿ëøèíä çºâõºí ºãºðøòæ õàòñàí óíàñàí ãèø¿¿ çýðãèéã õýðýãëýíý , ìîäûã óãààð íü òàéðäàãã¿é áºãººä , ãàçðûí ÷èéãèéã óóðøóóëàõã¿é õìýýýí øîðîî àñãàäàã áàéñàí ìýäýý áèé.
· Íÿëõ áàãà õ¿¿õäýä ÷îíûí øàãàé, áóãà ãàõàéí ñî¸î, çîîñ , ÷óëóó , ¿íýãíèé ä¿ðñ çýðãèéã ç¿¿æ ºãäºã áàéñàí áàéíà
2. Õîðèî öýýðèéí óëàìæëàë íü:
Àðä îëîí çîí áàéãàëüòàéãàà õàðüöàõäàà öýýðëýâýë òààðàõ , ¿ë áîëîõ ç¿éëèéã àâàõ , ãýýõèéí óõààíààð ø¿¿í òóíãààí ñóðãàõ , ýåðýã á¿õíèéã óëàìæëóóëàí ¿ëäýõ îëîí òàëò öîãö ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíýõ¿¿ óëàìæëàëä õàìðàãäàõ ãîë íèéòëýã ç¿éë¿¿ä :
· Òýòãýõ òýíãýðèéí çàÿà õàÿíà, õàí õóðìàñò õèëýãíýíý , Ëóñ äîãøèðíî õýìýýí ¿çýæ , òýíãýð îãòîðãóéã ìóó õýëæ , õàðààõûã õàòóó öýýðëýäýã áàéñàí áàéíà.
· Íà𠺺ä þìóó , àëòàí ãàäàñ îäûã õàðæ ìîðü õàðàõ , òýðãýë ñàðíû ãýãýý òóñàõ ãàçàð óíòàõ , íàð, ñàð õèðòýõ ¿åä õýâòýæ èäýõèéã öýýðëýíý
· Áàéãàëèéí óíàãàí òîãòîö , á¿ðäýë , õîâîð àìüòàí óðãàìàëûã õàéðëàí õàìãààëæ òýð õàâèéí ãàçàð íóòãèéã õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé
· Àìüä áàéãàëèéí ñýðãýí òºëæèõ ÷àäâàð , çóíû äýëãýð öàãò , ºâñ íîãîîî óðãàõ ¿åñò, ãàçàð øîðîî óõàõ , ñýíäèéîëýõ õîðèîãëîæ áàéñàí ñàéõàí òóðøëàãàòàé àðä ò¿ìýí
· Ãîë ìºðíèé ãîëüäîðëûã ñîëèõ, áóëàã øàíäíû ýõèéã ººð÷ëºõ, òýð õàâèéí óðãàìàë àí àìüòàí ¿ðãýýõ , óñàíä áèå óãààõ , õóâöàñ óãààõûã öýýðëýíý .
· Ìîíãîë õ¿í øóâóóã òýíãýðèéí àìüòàí õýìýýí íýðëýæ , õàéðëàí øóâóóíû ¿¿ð, è÷ýý çóñëàíã õºíäºõ, àíãàéõàé äýãäýýõýé îðîëäîõã¿é áàéõûã àíõààð÷ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé
· Àëòàéí àðãàëü àãíàõûã àðä ò¿ìýí ýðñ öýýðýëäýã áàéñàí
· Ìîíãîë÷óóä ìîãîé àëàõ öýýðýëäýã áàéñàí áà óðò íàñòàé ãýæ õ¿íäëýõ òºäèéã¿é , áàéãàëüä òóñòàé, áàéãàëèéã çîõèöóóëäàã õýìýýí õ¿íäýòãýí ¿çýõèéí çýðýãýýð ìîãîéí ÷óóëãàí áîëñîí ãàçàðò î÷èõ , îëíîîð àëàõ , ÷óóëãà ñààòóóëàõûã ýðñ õîðèãîëäîã áàéñàí áàéíà.
· Àí àìüòàíû îðîî íèéë¿¿ëýãèéí ¿åä íü , òºðºõ öàãò íü àãíàõ, ¿¿ð è÷ýýíä íü óñòãàõ, àí àìüòàíûã õîìðîãîëîí óñòãàõûã ýðñ í¿ãýëòýé ¿éë õýìýýí îëíîîð õýâøèæ çàíøñàí áàéíà.
· Îëíîîðîî àíä ÿâàõàä õ¿íäýòãýëèéí ¸ñ æàÿã ¿éëääýã , õýðýâ çºð÷âºë çàø çàíøëûí òºäèéã¿é, õóóëü öààçíû çºð÷èë õ¿ëýýëýãäýã áàéæýý.
· Àí÷èí õ¿íä 108 öýýðëýë áàéäàã õýìýýí ¿çäýã áàéíà
3. Ñóðãààëü, íîìëîëûí óëàìæëàë íü
Ìîíãîë õ¿í ýëýíö õóëàíö, äèâàã ãàëàâûí ýõíýýñ ýõ äýëõèéäýý îéð áàéæ ýýíýãøèí äàñàæ ò¿¿íèé æàì ¸ñûã óõààðàí îéëãîí óõààðñàíààð áàéãàëü îð÷èí, ãàçàð, óñàà õýðõýí õàéðëàæ, àðâè÷ õÿìãà÷, àøèãëàõûí àðãà óõààíûã õîé÷ ¿åäýý ñóðãàí íîìëîæ , ºäºð òóòìûí àìüäðàëä íü ÿãøòàë õýâø¿¿ëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý. Òýðõ¿¿ óëàìæëàëûí øèëäãèéã òîâ÷îîëáîë :
· Ìîíãîë÷óóä ãàçàð ýõýý àìü øèãýý õàéðëàí õàìãààëæ ãàçðûí ñóäàñ àìüäðàëûã òýòãýäýã ãýäãèéã ¿ð õ¿¿õýääýý óõààðóóëàí îéëãîæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý.
· Óðãàà ìîä îãòîëáîë òýðõ¿¿ ìîä ñ¿¿í íóëèìñààð õàéëàí îãòîëæ õýðöãèéëñýí õ¿í íàñàí òóðøäàà õàíãàéí õèøýã, ñ¿¿ öàãààí èäýýãýýð äóòìàã ÿâíà ãýæ ¿çñýí
· Îé õýýð ãàçàð, ÿëàíãóÿà õàâàð ãàë ãàðãàõäàà òà÷èð, ãîë òºëºâ õàä ÷óëóó ñàéð ÷óëóó , ýëñ á¿õèéãàçàð ñîíãîí àâ÷, “Õàí ýçýíäýý àì ãàðãàõã¿é, õàíãàé äýëõèéäýý ò¿éìýð òàâèõã¿é ” ãýæ àíäãàéëàí õýòýý öàõèí ãàëàà àñààäàã
· Ñóðãààëü íîìëîëûí óëàìæëàëûã õ¿í àðäàä ò¿ãýýí õýâø¿¿ëýõ íýã ãîë õýðýãñýë íü ¿ëãýð, äîìîã, åðººë, ìàãòààë, òààâàð áîäëîãî, ç¿éð öýöýí ¿ã, æîðîî ¿ã, çýðýã àðâèí áàÿí àìàí çîõèîë àðäûí òîãëîîì íààäãàé àæýý.
Ñóðãààëü íîìëîëûí óëàìæëàë íü íèéãýì , õóâü õ¿íä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñýòãýëãýý ñî¸ë òºëºâø¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë áîëæ, õºãæèí áàÿæñààð èðñýí áàéíà.
Ýíýõ¿¿ óëàìæëàëûí õýâø¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë íü äàí ãàíö ýðõýëæ áóé àõóé àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ áóéëàí õºãæèæ òºëæèæ áàéñàíã¿é ¿å ¿å õºãæèí äýëãýðýí áàéñàí òºðºë á¿ðèéí øàøèí ø¿òëýãòýé ñàëøã¿é õîëáîîîòîé.
4. Øàøèí ñ¿ñýã áèøðýëèéí óëàìæëàë
Ìîíãîë÷óóä áàéãàëü õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé ýðòíèé ø¿òëýãèéí õýëáýðèéí ¿ëäýöýýñ ýõëýí ÿëàíãóÿà áóðõàíû øàøèí íîìëîë, ¸ñ æàÿã íü àðäûí çàí ¿éëòýé õàðèëöàí óóñàæ ºâºðìºö õýì õýìæýý áîëîí òîãòîñîíîîðîî òîäîðõîéëîãäîíî.
· Ýðòíèé Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëèéí äîãøèí øèð¿¿í ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã ñºðºí ç¿òãýæ , óíàæ áîñ÷ ÿâàõäàà àìü çóóëãûí òºëººõ òýìöýëäýý òóñ äýì áîëñîí áàéãàëü îð÷èí äàõü àëü íýã ç¿éëèéã îíöëîí øîõîîðõîæ ò¿¿íèéãýý ø¿òýæ èðñýí áàéíà. Ýðòíèé ø¿òëýãèéí íýí ýðòíèé õýëáýðýýð áóþó á¿ð òîäîðõîé õýëáýë õ¿í õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûõîî àëü íýã ñîäîí õýëáýðýýð áóñäààñ øàëòàãààëàí ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ ñ¿ñýã áèøðýëèéí øèíæòýé óëàìæëàë áîëãîí õàäãàëàãäàæ áàéíà.
· áàéãàëü äýëõèéí á¿õ æàìûã àìüä, àìü äààã÷ ýçýíòýé, ãýæ ¿çýõ òºäèéã¿é ¿ãèéí õ¿÷, ¿ãèéí øèäýýð äàìæóóëàí òýäýíä íºëººëæ áîëîõ õ¿ñýë çîðèãîî îéëãóóëæ , çîðèëãîäîî õ¿ð÷ áîëíî ãýæ ¿çäýã äîì øèâøëýãèéí ¸ñûã áèé áîëãîæýý.
· Ìîíãîë õ¿í íóòàã íóãûíõà àí àìüòàíûã íýëýíõ¿éä íü õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí òºäèéã¿é Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íààø ÷îíî , áóãûã îíãîí ø¿òýýí òîòåìèçì áàéñàí óòãààð, õàéðëàäàã.
· Ìîíãîë÷óóä çàãàñûã ýðòíýýñ íààø ëóñ ñàâäàã ãýæ ¿çýí ýðäýíèéí ñî¸ìáîíäîî çàëñàí áà çàãàñ íü ºñºí ¿ðæèõèéí áèëýã òýìäýã áîëãîäîã.
· Óóë óñàà ø¿òýõ íü ýðòíèé îíãîí ø¿òëýãèéí íýãýí ¿ëäýö áºãººä Ìîíãîë÷óóä òºðñºí áóóöàíäàà õºð⺺õ , óãààñàí óñíààñàà àìñàõ, ñýòãýë ñàíààãàà àðèóñãàäàã
· Ýíý á¿õýí íü õ¿í àðä õàíãàé äýëõèéãýý äýýäëýí ñ¿ñëýí áèøýð÷, õ¿íäýòãýë ºðøººë ýðæ áóéí èëýðõèéëýë áîëæ èðñýí áàéíà.
· Øàøèí ñ¿ñýã áèøðýëèéí óëàìæëàë íü îëîí æèëèéí óëáààòàé áàéãàëü õàìãààëàõ, õàéðëàõ ¿çýë íýí ýðòíèé ø¿òëýãýýñ ýä¿ãýýãèéí áóðõàíû øàøíû ñóðãààëüä ãîë öºì áîëæ óëàìæëàãäàæ, øèíý÷ëýãäýæ èðñýí ò¿¿õòýé.
5. Àæèãëàëò òàíèí ìýäýõ¿éí óëàìæëàë:
Ìîíãîë÷óóä íýí ýðòíýýñ íààø ìàë÷íû îëîí ¿åèéí òóðø áàéãàëü îð÷íîî òàíòí ìýäýõ, ò¿¿íèéãýý óëàìæëóóëàí ºâë¿¿ëýõ èðñýíèé ¿ð ºãººæ ¿ð øèìñ þì. Îëîí æèëèéí àæèãëàëò òóðøèëò íüíºð èõ èõ ìýäëýã , òóðøëàãûí ñàí áëæ ¿ð ä¿í áîëæ áàÿæèí õºãæñººð ñ¿¿ë ñ¿¿ëäýý îäîí çóðõàé äàâõàð õºãæèõ áîëîìæ áîëñîí áàéíà. Ýíý íü ÿâààíäàà øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áîëæ òààìàãàëàë, ìýäëýãèéã áîëãîñîí áàéíà.
· Ìîíãîë÷óóä íàð, ñàð îä ýðõýñ, ñàëõèíû àÿñ, ìàíàí áóäàíãèéí øèíæ çýðãýýð áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã øèíæýæ èðñýí áàéíà.
· Ìîíãîë÷óóä ìàë, óðãàìàëûí ¿éë õºäëºëººð áàéãàëü, öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã óðüäààñ òààìàãëàæ èðñýí áàéíà.
· Ìîíãîë÷óóä ºäºð òóòìûíõàà ãýð àõóéí åðäèéí àìüäðàëûí ¿çýãäýë, ºâãºä õºãøäèéí áèå ìàõüáîäèä ãàðàõ õýâèéí áóñ ººð÷ëºëòººð íü áàéãàëü öàã óóðûí áàéäëûã òààðóóëàí òààìàãëàäàã áàéíà .
Òàíèí ìýäýõ óëàìæëàë ûí íýã ãîë îíöëîã íü õ¿í áàéãàëü 2 õàðèëöàí õàìààðàë áèå áèåíäýý õýðõýí òàòàãäàæ áàéãàà, íýã íýãíýý òóëæ ò¿øèæ èðñýíä îðøèíî . Õýäèéãýýð Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü îð÷èíä õàíäàõ õàíäëàãà õóðààíãóéëàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷ ººð õîîðîíäîî àìèí ø¿òýëöýý á¿õèé çàðèì íýã òàë íü , ýíýðýë õàéðûí øèíæòýé áàéõàä çàðèì íü ñóðãààëü íîìëîëûí øèíæèéã äàõàð àãóóëñàí çýðýã ºðãºí óòãà àãóóëàãàòàé áàéíà .
Á¿õýëä íü áàãöëàí ¿çâýýñ í¿¿äýë÷äûí ñî¸ë èðãýíøèë íü íèéãìýýñ áàéãàëü îð÷èíòîéãîî çîõèöîæ àìüäðàõ á¿õýë á¿òýí àðãà óõààí, ñî¸ëûã áèé áîëãîñîí íü íýí òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.
Áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü öààçíû óëàìæëàë
Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàë íü áèäíèé ºâºã äýýäýñ áîëîõ õ¿íí¿ íàààñ ýõòýé ãýæ ¿çýõ áîëîõ òàëòàé áºãººä Ìݪ-209 îíä Ìàîäóíü Øàíüþé “Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ ” õýìýýí ¿çýæ áàéñàí áîë äàðàà äàðààãèéí ãàð÷ èðñýí óëñóóä íü áàéãàëü õàìãààëàõ òàë äýð àíõààð÷ òàõèëãà òàéëãà ¿éëäýæ áàéñàí ìýäýý áàéíà .
1206 îí ãýõýä Ìîíãîëûí òóëãàð òºð òîãòíîæ, Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíààð áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü öààçíû íýãäìýë òîãòîëöîî áèé áîëæ ýíý ¿åèéí ãîë õóóëü íü ”Èõ çàñàã õóóëü” þì. Ýë õóóëü íü íèéãìèéí îëîí òàëûí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí íýãäìýë õóóëü áîëæ ÷àäñàí òºäèéã¿é îäîîãèéí ýíý óíàãàí òºðõººð õàäãàëàí õàìãààëàõ ¿éëä ìàø èõ õýðýã áîëîñîí áàéíà.
Èõ Çàñàã õóóëüä áàéãàëü õàìãààëàëòóóäûí íàðèéí çààëòóóä áèé .
1. Ãàçàð íóòãèéã îíãîí õýëáýðýýð õàäãàëàõ, öýâýð àðèóí áàéëãàõ, ãàçðûí õºðñ áýë÷ýýðèéã ç¿é çîõèñòîé, àðâè÷ õÿìãà÷ àøèãëàõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ºðãºí õ¿ðýýòýé áîäëîãî ÿâóóëæ í¿¿äëèéí àìüäðàëûí íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ áýë÷ýýðèéã íýí òýðã¿¿íä òàâüæ ò¿¿íèéã õàìãààëàõ ýðõç¿éí ¿íäñèéã òàâüæ ºãñºí áàéíà.
2. Àìüä àìüòàíûã öàíãààã òàéëàã÷ óñûã ÷àíäàìàíà ýðäýíýòýé ç¿éðëýí äýýäëýæ, áîõèðäóóëàõã¿é áàéõààð çààñàí áàéíà.
3. Îé õýýðèéí ò¿éìýðòýé òýìöýõ , óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿éìýðòýé òýìöýõ, àñóóäëûã õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéíà .
4. Ìîíãîë÷óóäûí àæ àõóé õàâñàðãà, öýðãèéí ñóðãóóëèéí óð ÷àäâàðûí íýã èëýðõèéëýë áîëîõ àí àâûã çîõèîí áàéãóóëàõ , àí àâûã çîõèñòîé àãíàõ çýðãèéã õóóëü÷ëàí çààæ ºãñºí áàéíà.
Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàë íü Èõ Þàí ã¿ðíèé ¿åä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæèæ áàéæýý.
Óëìààð áàéãàëü õàìàãààëàëòàé õîëáîîòîé îëîí õóóëü òîãòîîìæóóä ãàð÷ áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí áàéíà. Ãîë ãîë õóóëèóä
1. Àëòàí õàíû öààç áè÷ýã //1507-1582 /
2. Þàí óëñûí íýâòýðõèé òîëü
3. Õóòàãòàé ñýöýí õóíòàéæûí øàøíû öààç XVII çóóí
4. ĺ÷èí äºðâºí õî¸ðûí èõ öààç 1640 îí
5. Õàëõ æóðàì /1709-1795/
6. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷ýã
Ýäãýýðèéã á¿õýëä íü áàçàæ õýëáýë , Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð íýí ýðòíýýñ çàí çàíøèë, øàøèí ø¿òëýã, õóóëü öààçíû ìàø íàðèéí, îíöãîé ºâºðìºö òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëñýí öººí òîîíû îðíóóäûí íýã þì. Ýíý á¿õýí íü Ìîíãîë õ¿íèé óíàãàí áàéãàëòàéãàà ºäºð òóòàì õàðüöàæ áàéäàã àõóé àìüäðàëûí ñýòãýëãýý àðãà óõààíòàé øóóä õîëáîîòîé.
Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü ¿¿ðä õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëäýã õîé÷ ¿åäýý àìüä áàéãàëèà ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýå
Comments