íîЁí õóòàãò Äулдуйтын Äàíçàíðàâæàà
Ä. Äàíçàíðàâ
æàà õàðàã÷èí ãàõàé æèëä áóþó 1803 îíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ãîâü ìýðãýí âàíãèéí õîøóó îäîîãèéí Äîðíîãîâü àéìãèéí Õºâñãºë ñóìûí íóòàã Äóëààí õàðûí óðä “Øóâóóí øàíä” õýìýýõ ãàçàð ÿäóó õàðö Äóëäóéòûí õ¿¿ áîëîí ìýíäýëæýý. Ò¿¿íèé áàãàä ýýæ íü íàñ áàðñàí òóë ýöãýý äàãàæ àéëààñ ãóéëãà ãóéæ àìüäàðäàã áàéæýý. Ä.Ðàâæàà ìîãîé æèë áóþó 1809 îíä Îíãûí ãîëûí õóâèëãààí Èøäîíèéëõ¿íäýâýýñ ñàõèë õ¿ðòýæ áàíäè áîëæýý. Áàãààñàà õóðö ñýðãýëýí àâúÿàñ áèëýãòýé íýãýí áàéñàí òóë íóòàã îðíû çîí îëîíä õ¿íäëýãäýæ óëìààð ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãòûí òàâäóãààð ä¿ðä ºðãºìæëºãäºæ Ëóâñàíäàíçàíðàâæàà õýìýýí íýðëýãäýõ áîëæýý. Ä.Ðàâæàà ººðèéí íóòàã áîëîí Áàäãàð÷îéëîí õèéä Äîë íóóð çýðýã ãàçàðò íîì ¿çýæ äîðíî äàõèíû òàâàí ýðäýìä ñóðàëöñàí áàéíà.
Òýðáýýð áàãà íàñíààñàà ýõëýí óÿíãûí áîëîí ñóðãààëèéí äóó ø¿ëýã çîõèîæ, óëìààð ã¿í óõààíû áîëîí æ¿æãèéí îëîí àðâàí á¿òýýëèéã Ìîíãîë, Ò¿âä õýë äýýð òóóðâèæýý.
Ä.Ðàâæàà 1820-èîä îíîîñ Òóëãàòûí óóëûí ãóðâàí õèéäèéã áàéãóóëñàí áà ýíý í
ü Õàìàðûí, ×îéëîíãèéí, Ñîðîãæèä ä¿ðõýíëýí õèéä¿¿ä þì. Óëìààð 1840 îíû ¿åñò Ãàëáûí óóëûí ãóðâàí õèéäèéã áàéãóóëæýý. Ýíý íü õîæìîî Óëààí ñàõèóñûí, Äýì÷èãèéí, Öàãààí òîëãîéí õèéä ãýõ÷ëýí íýðëýãäýõ áîëæýý.
Òýð ¿åèéí õèéä¿¿äýýñ Õàìàðûí õèéä íü ýìýãòýé÷¿¿ä á¿ñã¿é÷¿¿äòýé õîðîîöóóë õýìýýí ÿëãàâàðëàæ òóñäàà áàéëãàäàãã¿é áóääûí øàøíû ó
ëààí ¸ñíû ãàíö õèéä áàéñàí áàéíà. Íî¸í õóòàãò Ä. Ðàâæàà íü Õ¿¿õäèéí äàöàí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ¿éí ãîë ò¿øèö ñóðãóóëüäàà õ¿¿õäèéã ýð ýì ãýæ ÿëãàëã¿éãýýð ýðäýì íîì ñóðãàæ, ¿¿íýý ¿íäýñëýí Ñàðàí õºõººíèé íàìòàð õýìýýõ æ¿æãèéíõýý õºðºã÷èí áóþó æ¿æèã÷èí, õºãæèì÷, õýë õîîëîéí äîõèî÷ áóþó äóó÷èí åðººë÷ ìàãòààë÷, æàñ÷èí áóþó àæ àõóéí òàéç çàñàë÷, óðëàë÷, ¿éë÷ íàðûã áýëòãýí ãàðãàæ æ¿æãýý òîãëóóëäàã áàéæýý.
Õ¿¿õäèéí äàöàíã òºãñ÷ ãàðñàí õ¿ì¿¿ñò òóñãàé òýìäýã äàðñàí äààâóó îëãîäîã áàéñàí íü ò¿¿íèéã áàéãóóëñàí ñóðãóóëü èðãýíèé, ñî¸ë óðëàãèéí, áîëîâñðîëûí àãóóëãàòàé áàéñíûã ãýð÷èëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñóðãóóëüä ¿çäýã áàéñàí ñóðàõ áè÷ã¿¿ä, çóðàã óðëàë, õýâ äàðäàñ òýðã¿¿òýí ýä¿ãýý Äàíçàíðàâæààãèéí ìóçåéä õàäãàëàãäàæ áàéíà.
Õàìàðû
í õèéä
XIX çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí íýðò ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, ÿðóó íàéðàã÷, íî¸í õóòàãò Ä.Äàíçàíðàâæàà Õàìàðûí õèéäèéã 1820-èîä îíä áàéãóóëæýý. Òýðýýð áóðõàí øàøíû óëààíû óðñãàëûã ýðõýìëýí ¿çäýã áàéñàí áºãººä “Ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãò” õýìýýí àëäàðøñàí íýãýí áàéæýý. Õàìðûí õèéä íü 1938 îíîîñ ºìíº Ç¿¿í õ¿ðýý, áàðóóí õ¿ðýý, Öîõîí, Ä¿éíõýð ãýñýí 4 õýñýãòýé, Ëàì íàðûí, Õàìáûí, Áàãøèéí, Íîì÷èéí çýðýã 4 àéìàãòàé, Àâãà, ×îéð, Ëàìðèí,Ä¿éíõýð, Õ¿¿õäèéí ãýñýí äàöàíòàé, 80 ãàðóé ëàìòàé õèéä áàéãààä óñòãàæýý. Ä.Ðàâæàà 1842 îíä Õàìàðûí õèéäýä ººðèéí öóãëóóëãà, èõýñ äýýäñýýñ áýëýãëýñýí ç¿éëñ çýðãýýð “Ãèâààäèí ðàâæààëèí” íýðò ¿çâýðèéí ñ¿ìèéã áàéãóóëæ îëîíä ñîíèðõóóëæ áàéæýý. Ýíýõ¿¿ ¿çìýðèéí ñ¿ìèéí ýä ç¿éëñèéã õàðèóöàæ, èõ õóòàãòàà ìºíõºëæ, çîõèîë á¿òýýëèéã íü îëîíä ò¿ãýýæ áàéõ àíõíû òàõèë÷ Áàë÷èí ÷îéæîî óã ¿çìýðèéã õàäãàëàõ äýã æàÿãèéã áèé áîëãîæ ººðèéí õ¿¿ Ãàí-Î÷èðò óëàìæëóóëæýý. Ãàí-Î÷èð íü õ¿¿ Íàðúÿàäàà, Íàðúÿà íü õ¿¿ Îíãîéä , Îíãîé íü õ¿¿ Ò¿äýâò, Ò¿äýâ íü à÷ õ¿¿ Ç.Àëòàíãýðýëä óëàìæëóóëàí ýíý öàã ¿åòýé çîëãóóëæýý. Õàìàðûí õèéäèéã óñòãàæ áàéõ ¿åä òàõèë÷ ëàì Ã.Ò¿äýâ íî¸í õóòàãò Ä.Äàíçàíðàâæààãèéí øàðèëûí ñ¿ìýýñ 64 àâäàð ýä ç¿éëñèéã íóóí àâ÷ 1990 îíûã õ¿ðòýë ãàçàðò áóëàõ, àãóéä íóóæ äàðàõ çýðãýýð 52 æèëèéí òóðø õàäãàëæ èðæýý. Òýäãýýð ºâèéí ç¿éëñ, ø¿òýýíèéã Õàìàðûí õèéäýä çàëñíààð 1990 îíä óã õèéä ñýðãýýãäñýí þì. Îäîî ëàìòàé áàéíãûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Äàíçàíðàâæàà òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéã ø¿¿ìæèëæ øèíýòãýõèéã çîðüæ áàéñàí áºãººä òóñ õèéäýä Ìîíãîëûí àíõíû òåàòðûã 1830-ààä îíä “Íàìòàð äóóëàõ äàöàí” íýðòýéãýýð áàéãóóëæ “Ñàðàí õºõººíèé íàìòàð” æ¿æãèéã òîãëóóëæ áàéñàí þì. Ýíý íü Ìîíãîëûí òåàòðûí óðëàãûí ò¿¿õýíä àíõíû òåàòð áàéñàí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýã. Òýðýýð Õàìàðûí õèéäýä òåàòðààñ ãàäíà Õ¿¿õäèéí äàöàí íýðòýé Ñî¸ë óðëàãèéí ñóðãóóëèéí áàéãóóëñàí íü õîé÷ ¿åèéí áàãø, óðàí á¿òýýë÷äèéã òºðºí ãàðãàõàä ÷óõàë ñóóðü øèìò õºðñ áîëñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí íîìûí ñàí, ¿çìýðèéí ñ¿ì, ÿðóó äóóíû öàãààí ñ¿ì çýðãèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëæ áàéñàí íü Õàìàðûí õèéä òóõàéí ¿åèéí áîëîâñðîë ñî¸ë óðëàãèéí òºâ áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý øàøíû çàí ¿éëèéí îëîí àðâàí õýìæýýíä àðä îëíûã èõýýð òàòàí îðîëöóóëæ òýð òóñìàà á¿ñã¿é÷¿¿ä, ýõ õ¿íèéã õ¿íäëýõ äýýäëýõ ¿çëèéã äýëãýð¿¿ëæ áàéñàí ó÷ðààñ á¿ñã¿é õ¿íèéã ìàãòàí äóóëñàí “¯ëýìæèéí ÷àíàð” õýìýýõ äóó ýíäýýñ òºðºí ãàðñàí ò¿¿õòýé.
Òóñ õèéäèéí õîéä õýñýãò îðøèõ àãóéíóóäàä ëàì íàð ñóóæ Éîãèéã áîëîí á¿òýýëèéí áÿñàëãàë ¿éëääýã áàéæýý. Õàìàðûí õèéäèéí îéðîëöîî áàéãàà Ðàøààí áóëàã õýìýýõ õóäàã áîë Íî¸í õóòàãòûí ãàðãàñàí óñ áºãººä îëíîîðîî “Ðàøààí” õýìýýí ñ¿ñýãëýí õ¿ðòýæ òóñãàé ãîðìûí äàãóó óóæ õýðýãëýäýã. ̺í õèéäèéí îéðîëöîî “Èõ áàãà ëóóòûí öàâ” çýðýã ãàçðóóäàä ýðò öàãò “ Öýðäèéí ëàâûí” ¿åèéí (Ìݪ 80 ñàÿ æèëèéí ºìíº àìüäàð÷ áàéñàí Èãóàíîäîí õýìýýõ òºðëèéí ºâñºí òýæýýëò ) ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÷óëóóæñàí ÿñ, ÷óëóóæñàí ìîä áîëîí ïàëåîíòîëîãèéí áóñàä õîâîð îëäâîðóóäûã ¿çýõ á¿ðýí áîëîìæòîé.
Øàìáàëûí îðîí
Øàìáàëûí îðíû òóõàé Ìîíãîë÷óóä íýí ýðòíýýñ ìýäýõ áèëýý. Øàìáàë áîë õ¿ì¿¿íèé ãýãýýð÷ òºãºëäºðæèí îþóíààðàà õ¿ð÷ áîëîõ àðèóí äàãøèí îðîí àæ. Ýíý îðîíä õ¿ðñýí õ¿íèé ñýòãýë òóéëûí àìãàëàíã îëäîã áºãººä Çàìáóóëèí õýìýýõ ýíý ãàçàð îðîíä ¿ë ìýäýõ öýíãýë æàðãàëàíã ýäýëäýã ãýíý. Îþóíû òºãñ õºãæ뺺ð õ¿ð÷ áîëîõ ýñâýë èõýñ äýýäñèéí òàâüñàí åðººëººð õ¿ð÷ áîëîõ îþóíû îðíûã Øàìáàë ãýäýã àæãóó. Ãîâèéí òàâäóãààð íî¸í õóòàãò Ä.Äàíçàíðàâæàà XIX çóóíû 50-èàä îíä Õàìðûí õèéäèéí õîéíî îðøèõ ýíýõ¿¿ ãàçàðò Øàìáàëûí îðíû òýãèéã á¿òýýæ, îâîî áîñãîí ººðèéí øàâü íàðòàéãàà Øàìáàëûí îðîíä óóëçàõ áèëýã åðººë ã¿éöýòãýñýí íü ºíººã õ¿ðòýë “Øàìáàëûí îðîí” õýìýýí íýðëýãäýæ ìºðãºë÷ ñ¿ñýãòýí íàðûí î÷èõ äóðòàé ãàçðûí íýãýí áîëæýý. Õ¿ì¿¿í òºðºëõòºí àðèóñ÷ ãýãýýðýí áóðõíû õóòãèéã îëîõîä ººðèéí ñ¿ñýã õèéãýýä õè÷ýýë ç¿òãýë òóéëûí ÷óõàë áîëîâ÷ öàãèéã ýçýëñýí èõýñ äýýäñèéí òàâüñàí åðººëººð àëèâ á¿õýí á¿òýæ äýãæèõ íü áóé õýìýýäýã àæ.
Øàìáàëûí àðèóí îðíûã çîðèí èðýãñýä äàðààõ ç¿éëèéã õèéíý.
- Øàìáàëûí îðíûã çîðèõäîî Õàìðûí õèéäýýñ ãîðîãîîð èðýõ áºãººä Èõ õààëãàíû ºìíºõ Áîäèÿàíû ìýëìèéã õàðæ áÿñàëãàíà.
- Øàìáàëûí îðíûã çîðèõäîî áàðóóí ¿äýýð íü îðíî. Ýíý ¿¿äèéã “Õèëýíöèéã àðèëãàõ àëòàí õààëãà” ãýíý.
- Äîòîãøëîí îðæ ººðèéí äîòîðõ áèå, õýë, ñýòãýëèéí õèðèéã óãààæ áàéíà õýìýýí ñàíàæ ¿éëäñýí ìóó ¿éë á¿õíèéã íàìàí÷ëàí áÿñàëãààä
öààñàíä ººðèéí íýðýý áè÷èæ “Áèðäèéí õîäîîä” ç¿¿í õîéä ç¿ãò õàíäñàí áÿöõàí àãóéä õèéæ øàòààíà. Ó÷èð íü Øàìáàëûí äàãøèí îðíîî õèëýíö ãýìýýñýý õàãàöàæ, àðèóñàë, íèã¿¿ñëèéã îëñîí õ¿ì¿¿í äàðàà òºðºë人 òºðºõ ó÷èðòàé àæ. - ¯¿íèé õîéíî îäîî áèå, õýë, ñýòãýë àðèóñ÷ “Ãýãýýíòíèé òàâüñàí åðººë áóÿíä áàãòàõ áîëëîî” õýìýýí ñàíàæ Öàãèéí õ¿ðäýíä ìºðãºíº. Ýíý çóóð áèå, õýë, ñýòãýëèéí ìºðãºë áóþó ãóðâàí ¿¿äíèé ìºðãºë ¿éëäýæ, öàã õóãàöààã äàâàí òàíû òàëáèñàí åðººë áóÿíààð Øàìáàëûí îðíîî òºðæ óëìààð áóðõíû õóòãèéã îëîõ áîëòóãàé õýìýýí ñàíàíà.
- ¯¿íèé õîéíî Øàìáàëûí îðíûã òºëººëºõ ñóâðàãà ø¿òýýí ñýëòýä íýã á¿ð÷ëýí ñýòãýëèéí òàõèë ºðãºæ àâðàë îäóóëíà. (Ñóâðàãà á¿ðò ìºðãºíº) ªºðèéí ìýäýõ ìààíü, ìýãçýì, åðººë ìàãòààëàà óíøèæ, ñýòãýë áÿññàíààð Øàìáàëûí íîìûí ÷óóëãàíàà äàãàí áàÿñàæ áàéíà õýìýýí áîäíî.
- Ãóðâàí ¿¿äíýýñ òàõèë ñýëò õèéãýýä äýýäèéí èõ ø¿òýýí óóëíàà õàíäàí ºðãºë ºðãºíº (íàí÷èä). Ýíä òà õèëýíö ãýìýýñýý õàãàöàæ àðèóñëûã îëîñîí áîëîõëîîð Ǻâõºí õîéä òºðºë人 Øàìáàëûí äàãøèí îðîíä òºð¿¿ëæ õàéðëàíà óó õýìýýí ñ¿ñëýí áîäîõ ¸ñòîé.
- Øàìáàëûí îâîîíä ãàð÷ õàäàã ºðãºí çàëáèðàë ¿éëäýíý. Ýíý îâîîã “Àëòàí ãàâàë îâîî” õýìýýõ áºãººä Øàìáàëûí äýýä îðíû Çàìáóóëèí äýýðõ õ¿éñ ãýæ ¿çäýã. Àëòàí ãàâàë îâîîíä õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëñíýýð Øàìáàëûí õààí Ðýãäýíäàãâà òýðã¿¿òýí èõýä áàÿñàí òàíä õèøèã õ¿ðòýýäýã àæýý. (Äîòîîä òàìèð ãýðëýí õ¿ðýýã íºõºæ àäèñòàä îðøîîíî.)
- Èõ õààëãàíû ç¿¿í òàëûí ¿¿äýýð ãàðàõ áà ýíý õààëãàíû íýðèéã “Áóÿí çàÿà îðøîîæ àìãàëàíã óðèõ” õààëãà õýìýýì¿¿.
- “Óì ñàéí àìãàëàí áîëòóãàé” õýìýýí ãóðâàí óäàà õýëíý.
Õ¯ÑËÈÉà ÁÈÅ˯¯ËÝÃ× ÕÀÍ ÁÀßÍǯÐÕ ÓÓË
Õàí Áàÿíç¿ðõ óóë íü Ñàéíøàíä ñóìûí òºâººñ áàðóóí óðàãø 27 êì çàéä îðøèíî. Äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1031.9 ì ºðãºãäñºí. Õàëõûí òàõèëãàò äîëîîí óóëûí íýã. Ýíý óóëûí ýíãýðò ãîâèéí ãóðàâäóãààð íî¸í õóòàãò Æàìúÿàíäàíçàíã îðøóóëàí øàðèëûí ñ¿ì áàéãóóëñàí ó÷èð íýãýí ¿åäýý Øàðèëûí óóë ãýæ íýðëýæ áàéæýý. Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ óóë îâîîíäîî òàõèëãà, òàéëãà ¿éëäýí àëèâ á¿õíýý äààòãàí çàëáèðäàã ýðòíèé ¸ñ çàíøèëòàé.
Ãîâü íóòàãò òàõèëãà ø¿òýýíäòýé óóëñûí äóíäààñ õàìãèéí àëäàðòàé íü Øàðèëûí (Õàí Áàÿíç¿ðõ) óóë áàéæýý. XVIII çóóíû ¿åä Áîãä óóëûã Áîãäõàí, Çîòîë óóëûã Çîòîë õàí, Áàÿíç¿ðõ óóëûã Õàí Áàÿíç¿ðõ ãýæ íýðëýõýýð òºðèéí õýðãýì çýðýã îëãîñîí ìýäýý áèé. Õàí Áàÿíç¿ðõ óóëûã òàõèí ø¿òýã÷èä íî¸í õóòàãò ìààíü ýíý óóëàíä áàéäàã ãýæ ¿çäýã ó÷ðààñ ýõ õýëýýðýý õ¿ñëýý èëýðõèéëäýã, äîòðîî áÿñàëãàí áîäîæ ñýðæèì ºðãºäºã ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé. Ëàì íàð çºâõºí óóë îâîîã òàõèõ ¿åä èðöãýýæ îâîîã ñýðãýýí çàñàæ ëóñ òàõèëãûí íîì óíøäàã áàéíà. 1990-ýýä îíîîñ õîéø Õàí Áàÿíç¿ðõ óóëûã íóòãèéí èðãýä äýýäëýí òàõèæ, äîòîîä ãàäààäûí àÿëàã÷, æóóë÷èä îëíîîð èðæ ¿çýæ ñîíèðõîí õèéìîðü ëóíäààãàà ñýðãýýõ áîëñîí 2005 îíä Àéìãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí õóðëààñ Õàíáàÿí ç¿ðõ îð÷ìûí 3710 ãà ãàçðûã “ áàéãàëü, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçàð” – ò õàìààðóóëàí àéìãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí.
Comments