Өнөөдөр бид авто машинаар явж онгоцоор нисэж байна. Сая сая тонн ачаа их газар далайг гатлан бүх дэлхийгээр зөөвөрлөж энийг хүний төлөө хүчтэй хурдан машин хийж байна. Ихэнх европ америкчууд бүх насны туршид хэзээ ч явж зорчихдоо “манай жижиг ах дүүс” амьд хүчийг хэрэглэгдэггүй юм. Харин 200 жилийн өмнө хуурай газар тээврийн гол хэрэгсэл нь амьтад шүү дээ. Манай өвөг дээдсийн олон зууны үндсэн хэрэгсэл бол морь юм. Түүнийг унаж ачаанд хөллөж хэрэглэдэг байв. Морь унах үед морины алхаа ойролцоогоор 6 км/цаг, хатируулахад 12 км/цаг байдаг. Сайн замд ачааны жингийн дундаж хурд 4 км/цаг, муу замд хурд 2 км/цаг хүртэл буурна. Морины үүрэх ачаа түүний жингээс хамаарна. Гэвч сайн замд 100-120 кг, хойд нутгийн буга дээр үеэс хойд зүгийн ард түмний тээврийн амьтан байсан. Дээхэн чарганд буга хөллөж өвөл бүх ачаагаа ачин Кольскийн хагас арлаас баруун руу зүүн зүг Чукотго уруу зүглэдэг ажээ. Бугын тээврийн Тундэр Сибирийн тайга ба бүүр өмнөдөд Байгаль ба Амур хүртэл хэрэглэдэг байв. Одоо ч олон тохиолдолд буга нь тээврийн хэрэгсэл маягаар хэрэглэгдсээр. Албан ёсоор явалтыг тогтоосноор өвөл хос буга 400 кг ачааг 1500 км зайд зөөвөрлөдөг нь тогтоогджээ. Кавказ ба Дундад азид сайхан унаа ба ачааны амьтан бол луус юм. Энэ нь илжиг ба гүүний ирлийз болно. Луус адайр зангүй дөлгөөн ба түүнийг ууланд ч хэрэглэж болно. Тэр мориноос ч илүү ачаа авч явах ба дунджаар 120 кг гэвч удаан явна. Харитгаа нь 10 км/цаг хүртэл. Түвд ба Памирт ачаа зөөхөд хааяа сарлагийг хэрэглэнэ. Тэд ууланд 90 кг хүртэл ачаатай 3 км/цаг явдаг Буриадад сарлагийн бус үнээ сарлагийн ирлийз хайнагийг хэрэглэнэ. Олон районд жишээ нь Якутад өвөл нь бухыг чарганд хөллөдөг, зун ч мөн чарганд хөллөж ачааг намгаар зөөвөрлөнө. Уналгын якут бух нь жороо морийг санагдуулам том алхаагаар явж чаддаг аж. Тэньшанд бухыг ууланд дүнз чирж зөөхөд хэрэглэнэ. Нохой хойд Сибирийн тайгын хэсэг ба үндсэн хөллөгөөний амьтад болно. Тайгын бүсийн гүнд хөллөгөөний нохойн аж ахуй гол мөрнөө тархсан ба Тундэрээс Тайга хүртэл 500 км-ээс илүү газар байршина. Якутад зун нохойг том биш ачааг тэргээр зөөвөрлөнө. Хөллөгөөний жин нь нохойн жингийн ¼-д хүрсэн байна. Зөөлхөн хөллөгөөний үед ачааг 40% хүртэл ихэсгэх боломжтой. Нохойг зун бас завь татлаганд хэрэглэж болно. Цөлийн бүсэд ачаа зөөхөд тэмээ хэрэглэнэ. Элсэн цөлд энэ амьтан автомашинтай өрсөлдөж чадахуйц. Дундад азийн өмнөд зүгт голдуу нэг бөхтэй Казакстан ба Дундад азийн хойд зүгт 2 бөхтэй тэмээд байдаг. Өргөн тархсан эрлийзийн хоёр туйл бол Туркмений Инэр, Казакийн нар. Энэ тэмээд арай тэсвэр хатуужилтай өөрийн эцэг эхээс ч илүү ажиллах чадвартай. Дунд зэргийн тэмээ төвөггүй 200 кг сайн нь 300 кг бүр сайн үүлдрийнх 500 кг даадаг. Тэмээд цувран жингийн маягаар явна. Жингийн дундаж хурд 5 км/цаг хатуу газраар, шигүү зузаан элсэнд 4км/цаг хүртэл, сийрэг элсэнд 2км/цаг хүртэл явдаг. Өдөрт дундажаар 25-30 км явж чадна. Ер нь тэмээтэй хүн эсвэл бага ачаатай бол хангалттай хурдан явах чадалтай. Тэмээнд ус тийм их шаардагдаггүй. Хаварт шүүслэг бэлчээрийн тэжээлтэй ажлын тэмээ 2-3 хоногт 1 удаа ус ууна. Хэрэв ажиллаагүй тэмээ бүр бага уудаг. Зун өдөр бүр дуртайяа уудаг. Онц хор нөлөөгүй бол 2 хоног усгүй байж болно. Дундад азид зөөвөрт илжиг хэрэглэнэ. Тэд хоол унданд морь шиг цамаан биш ба тэсвэртэй. Илжиг 70 кг хүнтэйгээ 10-15 кг-ийг тээдэг. Ачааны илжигний явах хурд 4-5 км/цаг. Өдөрт 20-25 км явж чадна. Сайн унааны илжиг 70 км өдөрт. Тэднийг хөллөгөөнд хэрэглэдэг гэвч маш ховор. Орчин үеийн ба дээр үеийн тээврийг замдаа сольж байхыг цөөнгүй харж болно. Жишээ нь: Арктикт мөс зүсэгчээс нохойн хөллөгөөгөөр явдаг. Сахарт онгоцноос буугаад аэродром дээрээс тэмээнд сууж болно. Олон оронд одоог хүртэл зөөвөрлөлтийн эртний аргыг өргөн хэрэглэдэг. Зүүн өмнөд Азид олон том жижиг гол мөрөнтэй газар завинд ачаагаа ачаад жуулчилна. Дундад Дорнод ба Тав Азид ачаа уналгын тээвэр бас л тэмээ, илжиг, морь, сарлаг байсаар. Тэд цөл ба уулын замд сольшгүй юм. Энэ бүх хачирхалтай зүйлс аялал жуулчлалын бизнестэй огт хамааралгүй. Зүгээр л эдийн засгийн буурай хөгжилтэй орны оршин суугчдын олонхид өөр тээвэрлэлтийн боломж байхгүй байдаг.
Comments